برهان بر وجود خدا
بسم الله الرحمن الرحیم
مقدمه
«برهان»، استدلالی است که أسباب مغالطه را فاقد و شرائط برهان را واجد باشد. به مقالۀ ما تحت عنوان «تقییم»، به فصلی که تحت عنوان «برهان» است، مراجعه شود.
«وجود خدا»، از نظر لفظی، یک مرکب ناقص است و از جمله‌ای، تعبیر می‌کند که مؤوَّل از آن جمله است و آن جمله، عبارت است از اینکه: «خدا، وجود دارد».
بنا بر این، «برهان بر وجود خدا»، «برهان»ـی است که إثبات می‌کند که: «خدا، وجود دارد». این برهان، استدلالی است که سببی از أسباب مغالطه، در آن نیست و همۀ شرائط برهان را هم دارا می‌باشد.
إنکار چنین برهانی، یا به معنای تشکیک در أصل وجود خدا است –نعوذ بالله من ذالک-، یا به معنای نفی برهان لِمِّی است، یا اینکه به معنای امتناع اطلاع بر حقیقت باری –تعالی- می‌باشد. ما به توفیق خدای متعال، در این مقاله، هرسه مورد را بررسی خواهیم نمود. إن شاء الله تعالی.
إنکار تشکیکی
چنانچه مراد از إنکار «برهان بر وجود خدا»، این باشد که نسبت به أصل وجود خدای متعال –العیاذ بالله- شاکّ یا منکر باشیم، چنین إنکاری بر خلاف عقل و فطرت سالم إنسانی است و از نظر دینی هم محکوم به أحکامی بس شدید می‌باشد. مگر اینکه قائل به این إنکار، مستضعف بوده، به سبب عدم اطلاع یا عدم قدرت بر درک بیانات علمی، چنین پنداری را به خودش راه داده‌باشد.
پر واضح است که تقریرات بس فراوانی از براهین مُثْبِتِ وجود حقّ تعالی، در دست‌رس است که غیر قابل ردّ می‌باشند. ما ابتدا، به نقل برخی از تقریراتی که در دست‌رس است، می‌پردازیم و در نهایت بیان ساده‌تری إرائه نموده، برهانیت آن را –إن شاء الله- تحقیق می‌نماییم.
نقل برخی از تقریرات
بیان أسفار
مرحوم صدرا (رضوان الله تعالی علیه)، در این صدد می‌فرمایند:
«و اعلم أن الطرق إلى الله کثیرة؛ لأنه ذو فضائل و جهات کثیرة وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیها؛ لکن بعضها أوثق و أشرف و أنور من بعض. و أسد البراهین و أشرفها إلیه هو الذی لا یکون الوسط فی البرهان غیره بالحقیقة؛ فیکون الطریق إلى المقصود هو عین المقصود و هو سبیل الصدیقین الذین یستشهدون به تعالى علیه ثم یستشهدون بذاته على صفاته و بصفاته على أفعاله واحدا بعد واحد و غیر هؤلاء کالمتکلمین و الطبیعیین و غیرهم یتوسلون إلى معرفته تعالى و صفاته بواسطة اعتبار أمر آخر غیره کالإمکان للماهیة و الحدوث للخلق و الحرکة للجسم أو غیر ذلک و هی أیضا دلائل على ذاته و شواهد على صفاته لکن هذا المنهج أحکم و أشرف.
و قد أشیر فی الکتاب الإلهی إلى تلک الطرق بقوله تعالى سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ و إلى هذه الطریقة بقوله تعالى أَ وَ لَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلى کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ و ذلک لأن الربانیین ینظرون إلى الوجود و یحققونه و یعلمون أنه أصل کل شیء ثم یصلون بالنظر إلیه إلى أنه بحسب أصل حقیقته واجب الوجود و أما الإمکان و الحاجة و المعلولیة و غیر ذلک فإنما یلحقه لا لأجل حقیقته بما هی حقیقته بل لأجل نقائص و أعدام خارجة عن أصل حقیقته. ثم بالنظر فی ما یلزم الوجوب أو الإمکان یصلون إلى توحید ذاته و صفاته و من صفاته إلى کیفیة أفعاله و آثاره و هذه طریقة الأنبیاء کما فی قوله تعالى قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصِیرَةٍ.
و تقریره أن الوجود کما مر حقیقة عینیة واحدة بسیطة لا اختلاف بین أفرادها لذاتها إلا بالکمال و النقص و الشدة و الضعف أو بأمور زائدة کما فی أفراد ماهیة نوعیة و غایة کمالها ما لا أتم منه و هو الذی لا یکون متعلقا بغیره و لا یتصور ما هو أتم منه إذ کل ناقص متعلق بغیره مفتقر إلى تمامه و قد تبین فیما سبق أن التمام قبل النقص و الفعل قبل القوة و الوجود قبل العدم و بین أیضا أن تمام الشیء هو الشیء و ما یفضل علیه فإذن الوجود إما مستغن عن غیره و إما مفتقر لذاته إلى غیره. و الأول هو واجب الوجود و هو صرف الوجود الذی لا أتم منه و لا یشوبه عدم و لا نقص. و الثانی هو ما سواه من أفعاله و آثاره و لا قوام لما سواه إلا به لما مر أن حقیقة الوجود لا نقص لها و أنما یلحقه النقص لأجل المعلولیة و ذلک لأن المعلول لا یمکن أن یکون فی فضیلة الوجود مساویا لعلته فلو لم یکن الوجود مجعولا ذا قاهر یوجده و یحصله کما یقتضیه لا یتصور أن یکون له نحو من القصور لأن حقیقة الوجود کما علمت بسیطة لا حد لها و لا تعین إلا محض الفعلیة و الحصول و إلا لکان فیه ترکیب أو له ماهیة غیر الموجودیة. و قد مر أیضا أن الوجود إذا کان معلولا کان مجعولا بنفسه جعلا بسیطا و کان ذاته بذاته مفتقرا إلى جاعل و هو متعلق الجوهر و الذات بجاعله فإذن قد ثبت و اتضح أن الوجود إما تام الحقیقة واجب الهویة و إما مفتقر الذات إلیه متعلق الجوهریة و على أی القسمین یثبت و یتبین أن وجود واجب الوجود غنی الهویة عما سواه و هذا هو ما أردناه.
و اعلم أن هذه الحجة فی غایة المتانة و القوة یقرب مأخذها من مأخذ طریقة الإشراقیین التی تبتنی على قاعدة النور لکن الباحثین من المتأخرین لذهولهم عن بعض مقدمات هذا البرهان أو ضعف عقولهم عن إدراک معنى الأشد و الأضعف فی حقیقة الوجود ربما یقع بینهم الاعتراض على هذا المنهج…». (الأسفارالأربعة/6/ 13-17).
بیان منظومه
مرحوم حاجی (رضوان الله تعالی علیه)، فرموده‌اند:
«…(ما ذاته بذاته لذاته) قولهم: «بذاته و لذاته» کالظرف و المجرور إذا افترقا اجتمعا و إذا اجتمعا افترقا. فالمراد بالأول، نفی الحیثیة التقییدیة؛ کما فی موجودیة الماهیة الإمکانیة، و بالثانی نفی الحیثیة التعلیلیة؛ کما فی موجودیة الوجودات الخاصة الإمکانیة. أو المراد بأحدهما نفی الواسطة فی العروض؛ کما فی وِساطة الوجود الخاصّ فی تحقق الماهیة، و بالآخر نفی الواسطة فی الثبوت؛ کما فی وساطة وجود الحق لتحقق الوجود الخاص الإمکانی. و الواسطة فی العروض: أن تکون منشأً لاتصاف ذی الواسطة بشیء و لکن بالعرض؛ کوساطة حرکة السفینة لحرکة جالسها و الواسطة فی الثبوت: أن یکون منشأ للاتصاف بشیء بالذات و هی قسمان: أحدهما أن یکون نفسه متصفا به؛ کالنار الواسطة لحرارة الماء، و ثانیهما أن لایکون؛ کالشمس الواسطة لها، أو لِاِسوداد وجه القصّار و ابیضاض الثوب، (موجود) و مستحق لحمل مفهومه هو (الحق العلی صفاته)، -من قبیل إضافة الصفة إلی معمولها، کالحسن وجهه لأن الروی فی المصراع الأول علی الکسر-. (إذا) شرطیة (الوجود) المراد به حقیقة الوجود الذی ثبت أصالته و أن به حقیقة کل ذی حقیقة، (کان واجبا فهو) المراد (ومع الإمکان) بمعنی الفقر و التعلق بالغیر، لا بمعنی سلب ضرورة الوجود و العدم؛ لأن ثبوت الوجود لنفسه ضروریّ، و لا بمعنی تساوی نسبتی الوجود و العدم، لأن نسبة الشیء إلی نفسه، لیست کنسبة نقیضه إلیه، لأن الأول مکیّفة بالوجوب، و الثانیة بالامتناع، (قد استلزمه)، علی سبیل الخلف؛ لأن تلک الحقیقة لا ثانی لها حتی تتعلق به و تفتقر إلیه، بل کل ما فرضته ثانیاً لها فهو هی لا غیرها، و العدم و الماهیة حالهما معلومة، أو علی سبیل الاستقامة؛ بأن یکون المراد بالوجود مرتبة من تلک الحقیقة، فإذا کان هذه المرتبة مفتقرة إلی الغیر، استلزم الغنیَّ بالذات، دفعا للدور و التسلسل، و الأول أوثق و أشرف و أخصر، (وقس علیه)؛ أی علی الوجود (کلَّ ما) من الصفات (لیس امتنع)؛ أی ممکن بالإمکان العام و (بلا) لزوم (تجسم علی الکون) أی الوجود (وقع)…». (شرح المنظومة/3/506).
توضیح بیان حاجی
استاد مصباح (دامت برکاته)، در بیان تقریر استلزام، می‌فرمایند:
«تقریر استلزام بر سبیل خلف، به این صورت است که: لفظ «إما» به معنای تردید در فرض باشد؛ به این معنی که گفته‌شود: حقیقت صرفۀ وجود، یکی است و تَثَنِّی نمی‌پذیرد. پس اگر واجب باشد، فهو المطلوب و اگر ممکن فرض شود، لازم می‌آید که متعلق به غیر باشد. بنا بر این، لازم می‌آید که ورای این حقیقت صرفه، حقیقت دیگری باشد که این حقیقت، به آن، متعلق باشد؛ در حالی‌که صِرف، قابل تَثَنِّی نمی‌باشد.
تقریر استلزام، بر سبیل استقامت، به این صورت است که: لفظ «إما»، به معنای تقسیم باشد؛ به این معنی که گفته‌شود: وجود حقیقت ذات مراتب است. پس چنانچه مراتب، به واجب منتهی شود، فهو المطلوب وگرنه، یا دور لازم می‌آید یا تسلسل». (تعلیقه بر نهایة الحکمة/411).
بعد از این بیان، بر طریقۀ خُلف، إشکالی وارد می‌نماید. (همان/412). آنگاه سبیل استقامت را به بیان دیگری، تقریر نموده، می‌فرماید:
«و أما السبیل المستقیم فیمکن تقریره بوجهٍ لایتوقَّف علی سبق إبطال التسلسل، و هو أن یقال: الوجود حقیقة ذات مراتب، و المراتب النازلة هی مفتقرة الذات و عین التعلُّق و الفقر الوجودی بما وراءها، فتستلزم مرتبةً مستقلَّة علی الإطلاق، و إلا عاد المفتقر غنیًّا و الرابط مستقلًّا. و هذا هو نفس البرهان الذی أقیم علی استحالة التسلسل فی العلل الفاعلیَّة لا أنه مبتنٍ علیها». (همان).
بیان نهایة الحکمة
علامه طباطبائی (قدس سره) می‌فرمایند:
«البراهین الدالة على وجوده تعالى کثیرة متکاثرة و أوثقها و أمتنها هو البرهان المتضمن للسلوک إلیه من ناحیة الوجود و قد سموه برهان الصدیقین لما أنهم یعرفونه تعالى به لا بغیره و هو کما ستقف علیه برهان إنی یسلک فیه من لازم من لوازم الوجود إلى لازم آخر.
و قد قرر بغیر واحد من التقریر و أوجز ما قیل إن حقیقة الوجود إما واجبة و إما تستلزمها فإذن الواجب بالذات موجود و هو المطلوب.
و فی معناه ما قرر بالبناء على أصالة الوجود أن حقیقة الوجود التی هی عین الأعیان و حاق الواقع حقیقة مرسلة یمتنع علیها العدم إذ کل مقابل غیر قابل لمقابله و الحقیقة المرسلة التی یمتنع علیها العدم واجبة الوجود بالذات فحقیقة الوجود الکذائیة واجبة بالذات و هو المطلوب.
فإن قلت امتناع العدم على الوجود لا یوجب کونه واجبا بالذات و إلا کان وجود کل ممکن واجبا بالذات لمناقضته عدمه فکان الممکن واجبا و هو ممکن هذا خلف.
قلت هذا فی الوجودات الممکنة و هی محدودة بحدود ماهویة لا تتعداها فینتزع عدمها مما وراء حدودها و هو المراد بقولهم کل ممکن فهو زوج ترکیبی و أما حقیقة الوجود المرسلة التی هی الأصیلة لا أصیل غیرها فلا حد یحدها و لا قید یقیدها فهی بسیطة صرفة تمانع العدم و تناقضه بالذات و هو الوجوب بالذات.
و قرر صدر المتألهین قده البرهان على وجه آخر حیث قال و تقریره أن الوجود کما مر حقیقة عینیة واحدة بسیطة لا اختلاف بین أفرادها لذاتها إلا بالکمال و النقص و الشدة و الضعف أو بأمور زائدة کما فی أفراد ماهیة نوعیة و غایة کمالها ما لا أتم منه و هو الذی لا یکون متعلقا بغیره و لا یتصور ما هو أتم منه إذ کل ناقص متعلق بغیره مفتقر إلى تمامه و قد تبین فیما سبق أن التمام قبل النقص و الفعل قبل القوة و الوجود قبل العدم و بین أیضا أن تمام الشیء هو الشیء و ما یفضل علیه.
فإذن الوجود إما مستغن عن غیره و إما مفتقر بالذات إلى غیره و الأول هو واجب الوجود و هو صرف الوجود الذی لا أتم منه و لا یشوبه عدم و لا نقص و الثانی هو ما سواه من أفعاله و آثاره و لا قوام لما سواه إلا به لما مر أن حقیقة الوجود لا نقص لها و إنما یلحقه النقص لأجل المعلولیة و ذلک لأن المعلول لا یمکن أن یکون فی فضیلة الوجود مساویا لعلته فلو لم یکن الوجود مجعولا ذا قاهر یوجده و یحصله کما یقتضیه لا یتصور أن یکون له نحو من القصور لأن حقیقة الوجود کما علمت بسیطة لا حد لها و لا تعین إلا محض الفعلیة و الحصول و إلا لکان فیه ترکیب أو له ماهیة غیر الوجودیة و قد مر أیضا أن الوجود إذا کان معلولا کان مجعولا بنفسه جعلا بسیطا و کان ذاته بذاته مفتقرا إلى جاعل و هو متعلق الجوهر و الذات بجاعله.
فإذن قد ثبت و اتضح أن الوجود إما تام الحقیقة واجب الهویة و إما مفتقر الذات إلیه متعلق الجوهر به و على أی القسمین یثبت و یتبین أن وجود واجب الوجود غنی الهویة عما سواه و هذا هو ما أردناه انتهى. (الأسفار ج 6 ص 16)». (نهایةالحکمة/ 269-270).
بیان تعلیقه بر منظومه
استاد، علامه، حسن زادۀ آملی (حفظه الله تعالی)، می‌فرمایند:
«أصدق البراهین فی المقام هو برهان الصدِّیقین و قد حرَّرناه بقدر الوسع فی رسالتنا الفارسیة «وحدت از دیدگاه عارف و حکیم. ص 115 ط1».
حاصل البیان فی برهان الصدِّیقین علی وجه أنهم یستشهدون به تعالی علیه، ثم یستشهدون بذاته علی صفاته، و بصفاته علی أفعاله واحدًا بعد واحدٍ، بأن یقال: إن حقیقة الوجود التی هی عین الأعیان و حاقُّ الواقع، حقیقة مرسلة یمتنع علیها العدم؛ إذ کُلُّ مُقابِلٍ غیرُ قابلِ مُقابله، و الحقیقة المرسلة التی یمتنع علیها العدم، واجبُ الوجود بالذات؛ فحقیقة الوجود الکذائی، واجب الوجود بالذات و هو المطلوب. و هذا البرهان، أسدُّ البراهین و أشرفُها؛ لأن الوسط فی البرهان، لایکون غیره بالحقیقة؛ فیکون الطریق إلی المقصود هو عینَ المقصود.
و علی وجهٍ آخرَ لو فُرض أنک خُلِقْتَ إبداعًا علی کمالِ العقلِ و سلامةِ البدن، و ما قرع سمعَک لفظٌ أو اصطلاحٌ، لشهدت متنَ الأعیان محضَ الوجود و الوجوب و صِرفَ الکمالِ علی أتمِّ الحُسنِ و البهاءِ و هکذا الرَّبَّانِیُّونَ ینظرون إلی الوجود و یُحقِّقونه و یعلمون أنه أصلُ کلِّ شیءٍ واجبُ الوجودِ بذاته.
و تدبَّر فیما نتلوها علیک من أئمة المرزوقین ببرهان الصدیقین:
فی دعاء المجیر المأثور عن رسول الله (صلی الله علیه و آله)، أکثر من سبعین و مأة اسم من أسماء الله الحسنی منها «یا موجود».
و فی الخطبة التاسعة و الأربعین من نهج البلاغة: «فهو الذی تشهد له أعلام الوجود علی إقرار قلب ذی الجحود».
و فی جامع الأسرار للسید حیدر الآملی فی حدیث عن الوصی أمیر المؤمنین علی (علیه السلام): «فهذا الوجود کله وجه الله، قرء فأینما تولوا فثم وجه الله…». (ط 1، ص210).
و فی کشف الحقائق للشیخ عبد العزیز النسفی: «از شاه أولیاء أمیر المؤمنین (علیه السلام) سؤال کردند که وجود چیست؟ گفت: غیر وجود چیست؟». (ص31، ط ایران).
وفی دعاء عرفة للإمام سید الشهداء الحسین بن علی (علیهما السلام): «کیف یستدل علیک بما هو فی وجوده مفتقر إلیک».
و فی الفصل الثالث و الثلاثین من جمال الأسبوع للسید ابن طاوس عن الإمام صادق آل محمد (علیهم السلام): «…یا من هدانی إلیه و دلّنی حقیقة الوجود علیه و ساقنی من الحیرة إلی معرفته…». (ط 1، ایران. ص325) و کذا فی باب أعمال یوم الجمعة من مصباح المتهجِّد للشیخ الطوسی. (ط1 من الحجری. ص224).
فاعلم أن أظهر الأشیاء هو طبیعة الوجود المطلق بما هو وجود مطلق و هو نفس حقیقة الواجب تعالی و لیس شیء من الأشیاء غیر الحق الأول نفس حقیقة الوجود؛ لأن غیره إما ماهیة من الماهیات أو وجود من الوجودات الناقصة المشوبة بنقصٍ أو قصورٍ أو عدمٍ فلیس شیء منها مصداقَ معنی الوجود بنفس ذاته و واجب الوجود هو صرف الوجود الذی لا أتمَّ منه و لا حدَّ و لا نهایة له و لایشوبه شیء آخر من عموم أو خصوص أو صفة غیر الوجود بخلاف غیره.
فنقول: لو لم یکن حقیقة الوجود موجودًا لم یکن شیء من الأشیاء موجودة؛ لأن غیر حقیقة الوجود إما ماهیة من الماهیات و معلوم أنها من حیث ذاتها غیر موجودة، أو وجود ناقص غیر تامٍّ فلا محالة یلزم ترکیب و تخصیص بمرتبة معینة وحدٍّ خاصٍّ من مطلق الوجود، فیفتقر بالضرورة إلی سبب به یتم وجوده و محدِّدٍ یُحدِّدُه بحدِّه الخاصِّ و یُخرجه من الإمکان إلی الوجوب؛ إذ کل ما لیست حقیقته حقیقة الوجود فلا یقتضی ماهیته الوجود و لا هویته حدًّا خاصًّا من الوجود فیحتاج إلی قاهرٍ علیه مفید لمرتبته المعینة فی الوجود و ذلک المقتضی، یجب أن یکون متقدماً فی الوجود علی الجمیع تقدم البسیط علی المرکب و الغنی علی الفقیر و الفیاض علی المفاض علیه. فحقیقة الحقِّ الأول هو البرهان علی ذاته و البرهان علی کل شیء». (شرح المنظومة/3/ 503. التعلیقة: 5).
ترجمۀ این متن، در صفحۀ نخست سایت ما، در «ساید بار» راست، ملاحظه شود.
بیان ساده
مرحلۀ أول
بیانات بالا، برای کسی که توان درک برهان را داشته‌باشد، در نهایت تمامیت است. این قسمت را از باب إصرار بر إتمام توضیح می‌افزاییم.
خدایی که ما به آن عقیده داریم و او را، واحد، أحد، سرمدی و صمد می‌دانیم (←)، موجودی است غنی بالذات که علَّت نخستین هستی می‌باشد. چنین موجودی، مبدأ هستی و أولین موجود به قول مطلق و حقِّ أول است. حق أول، حقیقت مطلقۀ وجود است که نه تقیُّدِ عَرْضِی، در او ممکن است و نه تقیُّد تشکیکی رتبی. حقیقت مطلقۀ وجود، ممتنع العدم بالذات است. ممتنع العدم بالذات، واجب الوجود بالذات می‌باشد. پس خدای متعال، واجب الوجود بالذات می‌باشد. معنای واجب الوجود بالذات، هم این است که: هست و نمی‌شود که نباشد و هستی خود را هم از غیر خود نیافته‌است.
مرحلۀ دوم
بیان
الف: خدا، موجود غنی بالذات و علت نخستین هستی است.
ب: موجود غنی بالذات که علت نخستین هستی باشد، حق أول است.
ج: حق أول حقیقت مطلقۀ وجود است.
د: حقیقت مطلقۀ وجود، ممتنع العدم بالذات است.
ه: ممتنع العدم بالذات، واجب الوجود بالذات است.
نتیجه این می‌شود که: خدا واجب الوجود بالذات است.
مرحلۀ سوم
این پنج مقدمه، یک برهان مرکب می‌سازند که از چهار برهان بسیط، تشکیل می‌شود و عبارتند از:
برهان أول:
ص: خدا، غنی بالذات و مبدأ هستی است.
ک: غنی بالذات و مبدأ هستی، حقِّ أول است.
ن: خدا، حق أول است.
برهان دوم:
ص: خدا، حقِّ أول است.
ک: حقِّ أول، حقیقت مطلقۀ وجود است.
ن: خدا، حقیقت مطلقۀ وجود است.
برهان سوم:
ص: خدا، حقیقت مطلقۀ وجود است.
ک: حقیقت مطلقۀ وجود، ممتنع العدم بالذات است.
ن: خدا، ممتنع العدم بالذات است.
برهان چهارم:
ص: خدا ممتنع العدم بالذات است.
ک: ممتنع العدم بالذات، واجب الوجود بالذات است.
ن: پس خدا، واجب الوجود بالذات است.
مرحلۀ چهارم
هر کدام از این چهار برهان، أسباب مغالطه را فاقد و شرائط برهان را واجد می‌باشند.
از نظر صورت قیاس اقترانی شکل أول می‌باشند.
از نظر ماده، مقدمات شان یقینی است؛ چون صغرای برهان أول، و جمیع کبریات، قضایای تحلیلیه‌اند که أولیاتند و بدیهی می‌باشند. باقی صغریات هم، هرکدام شان، یقینی برهانی می‌باشد.
در هریک از چهار برهان فوق، مقدمات، با نتیجه، ملازمۀ متساویه دارند. بنا بر این هرکدام شان، برهان إنی شبه لِمِّی می‌باشند.
بدیهی است که در هریک از براهین فوق، مقدمات بر نتائج تقدم علمی دارند.
مقدمات در هرکدام، از نتائج، أوضحند.
شرط پنجم نیز محقق است؛ به دلیل اینکه:
أولاً: محمول، در صغرای برهان أول و در تمامی کبریات، از تحلیل موضوع، به دست می‌آید که موجب می‌شود تا موضوع در حدِّ آن أخذ شود و ذاتی باب علوم محقق گردد. بنا بر این، محمولات مقدمات، در همۀ براهین فوق، ذاتی موضوعات مقدمات به اصطلاح باب برهان می‌باشند.
ثانیاً: حمل هر محمول تحلیلی، بر موضوعش، نه به توسط أمری عام‌تر است. پس محمولات، محمولات أولیه نیز می‌باشند.
کلیت هم در جایی شرط است که نتیجه کلیه باشد.
ضرورت، به معنایی که در باب برهان أخذ شده‌است در همۀ مقدمات، محقق می‌باشد.
بنا بر این، برهانی که مرکب از این چهار برهان می‌باشد، برهان إنِّی شبه لمِّی است که دارای تمامی شروط برهان است و در یقینیت برهانیۀ نتیجۀ آن، شکی نمی‌باشد.
نتیجه این می‌شود که: «برهان بر وجود خدا، وجود دارد» و: خدا، یقیناً موجود می‌باشد.
إنکار به دو معنای أخیر
ممکن است مقصود رفیق ما، از إنکار «برهان بر وجود خدا»، این باشد که برهان لِمِّی، بر این نتیجه، وجود ندارد یا این که معرفت حقیقت باری تعالی ممکن نیست. اگر چنین باشد، بحثی نخواهیم داشت و اختلاف مان به اختلاف در تعبیر بر می‌گردد.
تصمیم ما، بر این بود که این دو معنا را نیز در این مقاله، تحقیق نماییم. لکن ضیق وقت مانع شد و این قسمت، به مقالۀ دیگری افتاد.
این آخر سخن ما، در این مقاله است.
و الحمد لله أولاً و آخراً.
عالم
ایران. قم مقدسه. محلۀ زندآباد.
